“Katastrofa w przestworzach. Śmierć prezydenta”
(reż. Su Rynard)

Fabularyzowany dokument, który - jeszcze przed premierą - wywołał w Narodzie Polskim dużo kontrowersji. Film, przygotowany przez kanadyjską wytwórnię Cineflix Productions, jest jednym z odcinków dwunastego sezonu serialu “Katastrofa w przestworzach” (znanego na świecie jako “Mayday”, “Air Crash Investigation”, “Air Emergency” i “Air Disasters”). Oglądając ten twór, należy pamiętać, że jego scenariusz, nastrój i dynamika opierają się na schemacie wspólnym dla wszystkich części cyklu. Schemat ten został pokrótce omówiony w polskojęzycznej Wikipedii: “Każdy z odcinków przedstawia historię zazwyczaj jednego, tragicznego lotu. Odtworzona zostaje atmosfera na pokładzie oraz napięcie towarzyszące pilotom w kokpicie. Dzięki zapisom z czarnych skrzynek następuje drobiazgowe ustalenie wszystkich szczegółów tragedii. Opis wydarzeń uzupełniają relacje pilotów, ekspertów lotnictwa (…) oraz ocalałych pasażerów i świadków zdarzeń”.

“Śmierć prezydenta” to nic innego, jak dane z raportów MAK (Międzypaństwowego Komitetu Lotniczego) i Jerzego Millera zaprezentowane według podanego wyżej szablonu. Część fabularna, stanowiąca rekonstrukcję wydarzeń z 10 kwietnia 2010 roku, ukazuje zachowanie ludzi przebywających w prezydenckim Tu-154M. Oprócz tego, pokazuje czynności pracowników wieży kontroli lotów w Smoleńsku oraz prace polskich i rosyjskich ekspertów badających przyczyny kwietniowej tragedii. Część dokumentalna składa się głównie z wypowiedzi obywateli polskich i rosyjskich. Nie są to jednak “ocaleni pasażerowie” (gdyż katastrofy smoleńskiej nikt nie przeżył) ani “świadkowie zdarzeń”, tylko dziennikarze i osoby sprawujące ważne funkcje publiczne. Uwagę polskiego odbiorcy mogą przykuwać: Jerzy Miller i Konstanty Gebert. Ten drugi, znany także pod pseudonimem Dawid Warszawski, jest publicystą “Gazety Wyborczej“, głosicielem kontrowersyjnych poglądów, synem dwojga komunistycznych agentów - Bolesława Geberta i Krystyny Poznańskiej (źródło: Jerzy Robert Nowak, “Czerwone dynastie”, s. 41-45).

Opisywany film z serii “Katastrofa w przestworzach” stanowi idealny przykład zjawiska infotainment, czyli łączenia suchej, dziennikarskiej informacji z szeroko pojętą rozrywką. Chociaż produkcja mówi o sprawach wielkiej wagi, ogląda się ją z przyjemnością i wypiekami na twarzy. Część fabularna przypomina dobry film sensacyjny, a potem również detektywistyczny. Mimo, że zna się skutki nieszczęśliwego lotu polskiego tupolewa, do samego końca ma się nadzieję, iż dzielna załoga (i równie dzielna wieża kontroli lotów) zdoła uratować Lecha Kaczyńskiego i jego świtę. Potem, gdy się ogląda rekonstrukcję prac polskich i rosyjskich ekspertów, doznaje się uczucia zaintrygowania, zupełnie jakby chodziło o jakąś mroczną i fascynującą tajemnicę. Twórcy filmu umiejętnie dawkują emocje i stosują liczne zwroty akcji. Kiedy widz myśli, że niestrudzeni tropiciele prawdy rozwiązali smoleńską zagadkę, okazuje się, że któryś z elementów układanki nie pasuje do pozostałych i trzeba zacząć wszystko od nowa. Niby znakomite, ale założę się, że osoby, które przeżywały katastrofę smoleńską jak osobistą tragedię, będą tą konwencją głęboko zniesmaczone.

“Śmierć prezydenta” jest adresowana do masowego odbiorcy, zatem wszystkie fakty i hipotezy prezentowane są w atrakcyjnej i zrozumiałej formie. Przystępny język, połączony z wyrazistą częścią fabularną, sprawia, że nawet dziecko nie miałoby problemów z przyswojeniem większości informacji. To, o czym piszę, dotyczy także przytaczanych w filmie faktów historycznych i politycznych. Pamiętajmy: analizowana produkcja jest przeznaczona dla widzów z całego świata. Nie wszyscy cudzoziemcy są znawcami polskiej przeszłości i teraźniejszości, zatem trzeba im wytłumaczyć, czym była zbrodnia katyńska i jak układały się relacje polsko-rosyjskie po II wojnie światowej. Dla nas, Polaków, jest to banał. Dla obcokrajowców może to być jednak nowość. Kolejny szczegół, o którym wypada wspomnieć, to niezwykle uspokajający charakter “Śmierci prezydenta”. W filmie wielokrotnie pojawia się zapewnienie, że hipoteza zamachu terrorystycznego została dawno wykluczona, a publikowane w mediach teorie spiskowe wynikają głównie z antyrosyjskich uprzedzeń. Z omawianego odcinka “Katastrofy w przestworzach” jednoznacznie wynika, że tragedia smoleńska była wypadkiem lotniczym spowodowanym nieodpowiedzialnym postępowaniem załogi. I to dla wielu ludzi (zwłaszcza sympatyków Prawa i Sprawiedliwości) jest kontrowersyjne.


“Anatomia upadku”
(reż. Anita Gargas)

Film dokumentalny wyprodukowany przez Niezależne Wydawnictwo Polskie, czyli tę samą firmę, która wydaje “Gazetę Polską” i “Gazetę Polską Codziennie”. Dzieło stanowi kontynuację filmu “10.04.10” opisanego przeze mnie w artykule “Tematyka okołosmoleńska w filmach dokumentalnych”. “Anatomię upadku” można uznać za przeciwieństwo zrecenzowanego wcześniej filmu “Katastrofa w przestworzach. Śmierć prezydenta”. O ile w kanadyjskiej produkcji zanegowano (a właściwie wyśmiano) teorie spiskowe dotyczące zamachu terrorystycznego, o tyle w “Anatomii…” przedstawiono hipotezę wybuchu jako ponurą prawdę. Już na początku dzieła zostaje postawiona teza, według której samolot Tu-154M zaczął się rozpadać jeszcze w powietrzu. Dalsza część filmu zawiera argumenty mające potwierdzić tę ryzykowną i zatrważającą teorię. Produkcja, choć niewątpliwie tendencyjna, jest arcyciekawa i doskonale zrealizowana. Jestem sceptycznie nastawiona do rewelacji rozpowszechnianych przez Niezależne Wydawnictwo Polskie, ale muszę przyznać, że “Anatomia upadku” zasługuje na obejrzenie i przemyślenie.

Dzieło Anity Gargas stanowi rozbudowaną krytykę polskiego rządu, który nie do końca poradził sobie z wielkim wyzwaniem, jakim było śledztwo smoleńskie. Film demaskuje błędy, zaniechania i nieścisłe wypowiedzi wpływowych osobistości oraz prezentuje rozbieżność między oficjalną wersją wydarzeń a wspomnieniami naocznych świadków. Kierowca autobusu, przepytywany przez reporterkę, utrzymuje, że przelatujący nad drogą tupolew znajdował się w normalnej pozycji. Tymczasem z raportów MAK i Millera wynikało, że maszyna była wówczas odwrócona do góry kołami. Mężczyzna, który obserwował pędzące ambulanse, twierdzi, że nie dojechały one na miejsce tragedii, gdyż zostały zawrócone. Międzypaństwowy Komitet Lotniczy zapewniał zaś, że do celu dotarło kilka karetek pogotowia. W “Anatomii upadku” można usłyszeć wielu naukowców, którzy uważają, że teoria wybuchu jest bardzo prawdopodobna i próbują opisać przebieg domniemanej eksplozji. Pojawia się również profesor, który uczestniczył w pracach komisji Millera i ocenia działalność tego organu zdecydowanie negatywnie.

Ważnym wątkiem filmu jest sprawa szczątków ofiar katastrofy. Kobieta, będąca żoną tragicznie zmarłego generała, opowiada o tym, jak bolesna była dla niej konieczność organizacji “dochówku” męża. Tak się bowiem złożyło, że dwa tygodnie po pogrzebie żołnierza znaleziono w Smoleńsku fragmenty jego ciała. Lekarz, który zajmował się szczątkami ofiar, wyraża zdumienie faktem, że zmarli byli identyfikowani wyłącznie wzrokowo i że nie sprawdzano ich kodu genetycznego. W filmie “Anatomia upadku” zostaje także poruszony temat wraku samolotu, który zaczęto badać z dwuipółletnim opóźnieniem. Naturalnie, nie brakuje również wzmianek o trotylu i osławionym artykule Cezarego Gmyza (chodzi o publikację “Trotyl na wraku tupolewa” wydrukowaną w ogólnopolskim dzienniku “Rzeczpospolita”). Antoni Macierewicz, udzielający wywiadu dla Anity Gargas, twierdzi, że na zniszczonym samolocie Tu-154M znaleziono “bardzo liczne ślady materiałów wybuchowych“. Pułkownik Ireneusz Szeląg z Wojskowej Prokuratury Okręgowej w Warszawie, sfilmowany podczas konferencji prasowej, wypowiada zaś słowa: “Nie powiedziałem, że nie było trotylu. Powiedziałem, że nie stwierdzono trotylu”.

Niesamowicie wymowny jest tytuł opisywanego filmu. Te dwa wyrazy, “anatomia upadku”, można rozmaicie interpretować. Na pewno kojarzą się one z drobiazgową analizą charakterystyczną dla nauk ścisłych. Skoro mamy do czynienia z “anatomią upadku”, to znaczy, że katastrofa lotnicza będzie “rozkładana na czynniki pierwsze” aż do uzyskania odpowiedzi na wszystkie pytania. “Anatomia upadku” przywodzi na myśl dokładne badanie kawałków rozbitej maszyny i sposobu ich roztrzaskania. Z drugiej strony, “anatomia” może się kojarzyć z sekcją zwłok, co doskonale koresponduje z poruszonym w filmie tematem szczątków ofiar. Rzeczownik “upadek” można rozumieć zarówno dosłownie, jak i metaforycznie. “Upadek” to prosty fakt, że prezydencki tupolew spadł na ziemię 10 kwietnia 2010 roku. Ale “upadek” to również określenie porażki, jaką poniósł rząd Donalda Tuska. “Upadek” - bo polskie służby nie funkcjonowały tak, jak powinny. “Upadek” - bo polscy politycy nie poradzili sobie w kontaktach z Federacją Rosyjską. W tym kontekście “anatomia upadku” oznacza ustalanie, jak i dlaczego Rzeczpospolita Polska poniosła klęskę. Trafne i poetyckie.


“Pogarda”
(reż. Maria Dłużewska, Joanna Lichocka)

Film, który w 2012 roku został uhonorowany Główną Nagrodą Wolności Słowa Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. Produkcja utrzymana jest w klimacie przypominającym dokumenty “Mgła” i “Lista pasażerów” opisane przeze mnie w artykule “Tematyka okołosmoleńska w filmach dokumentalnych”. Twór Marii Dłużewskiej i Joanny Lichockiej opowiada o stosunku polskich polityków i dziennikarzy do przedstawicieli tzw. rodzin smoleńskich. Występujące w filmie osoby twierdzą, że na każdym kroku są upokarzane przez reprezentantów władz państwowych i pracowników głównonurtowych mediów. Wyznają, że okrutnie cierpią, kiedy słyszą lub czytają opinie, według których członkowie załogi (i generał Andrzej Błasik) byli odpowiedzialni za katastrofę z 2010 roku. Mówią, że ich krewni są odzierani z należnego im szacunku, a oni sami - posądzani o histerię, agresję, chciwość i upolitycznianie kwietniowej tragedii.

“Pogarda” ma charakter wybitnie oskarżycielski, gdyż zarzuca politykom lekceważenie rodzin smoleńskich oraz niewłaściwe traktowanie obywateli wyrażających publicznie swoją żałobę. Oskarża też najważniejsze osoby w państwie o uległość wobec Rosji i niedążenie do odkrycia prawdziwych przyczyn katastrofy. Dziennikarze (zarówno polscy, jak i zagraniczni) zostają w filmie posądzeni o manipulowanie opinią publiczną, rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji i nagminne obrażanie żałobników. Nastrój dzieła doskonale podkreśla muzyka metalowa i marszowa: ciężka, poważna, patetyczna, wypełniona goryczą, gniewem i dumą. “Pogarda” ma niewiele wspólnego z dziennikarskim obiektywizmem, albowiem Dłużewska i Lichocka przedstawiają tematykę smoleńską w sposób jednostronny i emocjonalny. W filmie bezwzględnie krytykuje się Platformę Obywatelską, Donalda Tuska i Bronisława Komorowskiego, broni się zaś środowisk kojarzonych z prawicą i centroprawicą (np. obrońców krzyża z Krakowskiego Przedmieścia).


“Przebudzenie”
(reż. Joanna Lichocka)

Dzieło, które można postawić w jednym szeregu z produkcjami “Solidarni 2010”, “Krzyż” i “Zobaczyłem zjednoczony naród” (pisałam o nich w “Tematyce okołosmoleńskiej…”). Mówi ono o żałobie z kwietnia 2010 roku, a także o ruchu społecznym, który z tej żałoby wyewoluował. Bohaterami “Przebudzenia” są ludzie angażujący się w rozmaite akcje związane z upamiętnianiem ofiar katastrofy i dążeniem do odkrycia jej tajemnicy. Osoby, które wypowiadają się do kamery, to nie tylko zwykli obywatele, ale również przedstawiciele elit gospodarczych i intelektualnych. Jednym z mówców jest Wojciech Wencel - poeta i publicysta, niegdyś związany z katolickim periodykiem “Fronda” (wiersze Wencla są w “Przebudzeniu” kilkakrotnie cytowane). Film jest mocno przesiąknięty duchem religijnym i romantycznym. Od czasu do czasu można więc usłyszeć dziwne poglądy, na przykład to, że dusze wybitnych Polaków wiedzą o organizowanych akcjach, a nawet w nich uczestniczą. Oprócz nawiązań do katolicyzmu, pojawiają się nawiązania do twórczości Adama Mickiewicza, co może zdumiewać, gdyż utwory Wieszcza znajdowały się na Indeksie Ksiąg Zakazanych.

Produkcja, podobnie jak opisana wcześniej “Pogarda”, prezentuje racje tylko jednej strony politycznego sporu. Działacze Platformy Obywatelskiej i młodzi antyklerykałowie z Krakowskiego Przedmieścia są przedstawiani w negatywnym świetle, a Jarosław Kaczyński i jego partia - w pozytywnym. Zmarły prezydent, Lech Kaczyński, zostaje ukazany jako wspaniały człowiek i wielki patriota. Zupełnie zapomina się o fakcie, że nie wszystkie jego decyzje były zgodne z polską racją stanu (weźmy na przykład ratyfikację Traktatu Lizbońskiego. Człowiek, będący żarliwym patriotą, nie podpisałby dokumentu przekazującego część suwerennych uprawnień państwa w ręce instytucji ponadnarodowej. Nie ugiąłby się pod żadnym szantażem, nie przestraszyłby się żadnej kary. Broniłby polskich interesów mimo wszelkich przeciwności losu). Dzieło Joanny Lichockiej, chociaż pozbawione obiektywizmu, może zachwycać natchnionym i uduchowionym charakterem. Momentami jest ono naprawdę poruszające. Nie ma w nim agresji, co nie zmienia faktu, że czasem pojawiają się śmiałe stwierdzenia. Inną zaletą filmu jest piękna ścieżka dźwiękowa, za którą odpowiada Michał Lorenc, ten od kompozycji “Wyjazd z Polski”.


“Córka”
(reż. Maria Dłużewska)

Krótki, dwudziestodwuminutowy film, którego jedyną bohaterką jest Marta Kaczyńska-Dubieniecka, córka Lecha i Marii Kaczyńskich. Dzieło było kręcone 16 kwietnia 2010 roku, a więc jeszcze w czasie żałoby narodowej. Akcja dokumentu rozgrywa się w apartamencie zmarłej pary prezydenckiej, z którego Marta zaczyna już zabierać rzeczy ojca i matki. Kobieta, oprowadzając ekipę filmową po mieszkaniu, w niezwykle ciepły sposób opowiada o prywatnym życiu swoich rodziców. Zdradza, co Kaczyńscy robili w poszczególnych pomieszczeniach, jakie mieli zwyczaje i czym się interesowali. Przedstawia dziennikarzom sukę Lulę i kota Rudolfa, wyjaśniając, jak te zwierzęta trafiły pod opiekę Lecha i Marii. Marta mówi nieco o przeszłości swoich rodziców, przytacza ich wypowiedzi, prezentuje różnorakie pamiątki. Pokazuje także zdjęcia: starsze i nowsze. Kaczyńska-Dubieniecka dużo mówi o emocjach, jakie towarzyszą jej w tych trudnych chwilach. Jest to wszak osoba, która kilka dni wcześniej została sierotą. Kobieta krytykuje sposób, w jaki dziennikarze odnosili się do żyjącego Lecha Kaczyńskiego. Podoba jej się za to postawa zwykłych Polaków, którzy - zgromadzeni przed Pałacem Prezydenckim - oddają hołd zmarłej parze.


Natalia Julia Nowak,
3-7 lutego 2013 roku