Literaturka

Pisaniem zajmuję się od dawna, choć ciągle nie wiem, czy ma ono przed sobą przyszłość w cywilizacji obrazkowo-mejlowej, która zastąpiła galaktykę Gutenberga. Wydaje się, że wielka literatura to już przeszłość, a obecnie w Polsce, ale także na świecie, powstaje tylko „literaturka”. Sąd taki jest jednak zbyt ogólny, więc trzeba go doprecyzować.
Zajmijmy się najpierw przez chwilę ogólną sytuacją literatury w świecie informacji. Jest rzeczą więcej niż pewną, że literatura wróciła na margines, straciwszy swój monopol na wypełnianie czasu wolnego od pracy. Zresztą – zawsze pisarstwo było elitarne, dość przypomnieć początki cywilizacji druku, kiedy nikogo nie było stać na prywatną bibliotekę. Dziś literaturze przybyła konkurencja – Internet, telewizje cyfrowe, kino domowe, iPady. Mamy masowe zaburzenia czytelnictwa, a coraz więcej piszących przy malejącej liczbie czytających dogłębnie, ze zrozumieniem i zapamiętywaniem. Literatura jest rodzajem społecznej, a może nawet narodowej pamięci, bez której ani człowiek ani cywilizacja się nie rozwinie. Dlatego odejście od czytania pogarsza pamięć. Człowiek, który nie czyta (przy czym nie chodzi o czytanie podstawowe jako sylabizowanie, lecz złożone procesy interpretacyjne, jakie zachodzą podczas uważnej lektury) ubożeje wewnętrznie, wypada z obiegu. Mamy do czynienia jednak dziś z nadmiarem. Księgarnie oferują taką podaż nowości, których nie sposób ogarnąć. Nie mówiąc już o braku czasu na nadrabianie zaległości, czytanie klasyki. Jednak istnieje pogląd, że większość informacji podawanych w książkach się powtarza, zatem można tak ustawić swoje czytanie, żeby niejako zapuszczać sondę i pobierać statystyczne próbki tekstów. Czasem wystarczy przeczytać jedną książkę autora, żeby móc sobie wyrobić pogląd na resztę twórczości. Każdy pisarz żyje bowiem zwykle z obsesyjnie powracających leit-motywów, obrazów, kompleksów, które rozwija jak symfonię w kolejnych książkach. Innymi słowy, pisarz całe życie tworzy rozdziały do jednego Dzieła Życia, na które składa się wszystko, co napisał.
Mamy zatem kolorowy zawrót głowy. Barwne okładki, dobry papier, recenzje wybitnych krytyków na rewersie, promocje, spotkania autorskie, targi książki. Wszystko pięknie, bo każdy znajdzie coś dla siebie. Niestety istnieje też druga strona demokratyzacji pisania. Od kiedy pisanie przestało być elitarne, zmniejszyła się jakość produkcji literackiej. Winę, jeśli wolno tak powiedzieć, ponoszą nowoczesne techniki pisania i zapisu, począwszy od edytorów tekstu. Niegdyś pisało się w wielkim trudzie, najpierw na tabliczkach kamiennych, potem glinianych, papirusie, pergaminie, wreszcie – papierze. Piszący męczyli się z niedoskonałymi piórami, robili „kleksy” (pamiętam, że w szkole podstawowej był to podstawowy stres ucznia), a dziś? Dziś otwieram Worda, pojawia się biały ekran i pulsujący kursor, mrugający zachęcająco. Pisze się dziś więcej, szybciej, łatwiej – idziemy na ilość, nie jakość. Bułhakow pracował na „Mistrzem i Małgorzatą” dwanaście lat, dlatego stworzył arcydzieło. Co powstaje w pośpiechu, zwykle jest mierne, co najwyżej poprawne. Dlatego może trzeba wrócić do pisania ręcznego, do kultury rękopisu, manuskryptu? Pisząc ręcznie inaczej pracuje system nerwowy niż wtedy, kiedy wystukujemy dwoma palcami tekst na maszynie.
Pisanie szybkie podobne jest do wodolejstwa, jakiego pełno w świecie literatury. Kiedy pisałem ręcznie, mogłem kontemplować treść, zwracać więcej uwagi na formę. Poza tym dokument powstający w formie rękopisu oddawał drogę myślową autora, jak to widać w słynnych autografach, z podkreśleniami, skreśleniami czy glosami na marginesie. Można było zbadać rozwój myśli, obserwować kolejne wersje manuskryptu, co dziś w dobie funkcji „delete” jest prawie niemożliwe. Obcujemy z gotowymi czystopisami, które sprawiają wrażenie, jakby od razu powstały „ex machina” w głowie twórcy.
Istnieje oczywiście kwestia drożyzny książkowej oraz wdzierającej się na Parnas kapitalistyczno-rynkowej formy literackiej komunikacji, rządzącej się prawami konkurencji, reklamy, promocji, popytu. Istniejące portale literackie mają tedy do spełnienia ważną rolę – dostarczyć kulturę słowa tam, gdzie kogoś nie stać na zakup książek. Jednak potrzebna jest selekcja, ponieważ nie wszystko, co się pisze ma jednakową wartość. Niestety, każda bzdura może dziś być opublikowana, a nawet oceniona pozytywnie przez „życzliwych” internautów, liczących na miły rewanż. Powstaje w ten sposób kultura wzajemnej adoracji, niewiele mająca wspólnego z prawdziwą sztuką, która powinna być bardziej obiektywna. Mimo to należy docenić, że mamy tylu potencjalnych pisarek i pisarzy. Świadczy to przeciwko socjologicznej histerii o upadku literatury i postmodernistycznej apokalipsie pod hasłem „koniec czytania”. Nic nie zastąpi szelestu odwracanej stronicy, zapachu farby drukarskiej i świeżości papieru. Jednak trzeba pomyśleć o środowisku – każdy, kto wydał książkę, ma „na sumieniu” pewnie parę ściętych drzew. Dlatego mimo powyższych zastrzeżeń, uważam, że „liternet” jest przyszłością, ponieważ zasoby leśne Ziemi nie są nieskończone. Proponuję jednak zwiększyć wybiórczość i zaostrzyć kryteria publikacji, którą powinny ocenić co najmniej dwie fachowe osoby. Ocena internautów bywa bowiem nieadekwatna – wiele mądrych tekstów ginie w tłumie, a wiele miernoty plasuje się najwyżej w rankingach. Cieszyć się należy, że istnieje możliwość nieograniczonej właściwie ekspresji, która tkwi głęboko z naturze i kulturze ludzkiej. Dla dobra sztuki należy powrócić do dawnych kryteriów wartościowania w badaniach literackich, takich, jak oryginalna treść, artystyczne walory tekstu, stylistyka i kompozycja, poprawność wnioskowania, chwyty retoryczne. Filologia wypracowała w swej kilkusetletniej historii wiele metod pracy nad tekstami, które niepotrzebnie postmodernizm zdewaluował. Istnieje bowiem obok „rozkoszy tekstu” także „cierpienie tekstu”, kiedy arcydzieło (nie bójmy się tego słowa) burzy nasze przyzwyczajenia, wybija z rutyny, wprowadza w pozytywny dysonans, coś zmienia w życiu, a nie utwierdza w złudnym poczuciu, że wszystko jest super.
Prawdziwa literatura powstaje latami, bez rozgłosu, w bólach porodowych. To, co cenne okupione bywa krwią i łzami, rozchwianiem osobowości, a nawet cierpieniem, związanym z faktem, że współczesność nie dorosła do zrozumienia Autora, którego pojmie dopiero „późny wnuk”. Muzyka Bacha została odkryta dopiero sto lat po jego śmierci, podobnie było z każdą rewolucyjną jakością w sztuce. Dlatego sądzić należy, że autentyczna literatura to perła zakopana w ziemi, którą omijają łopaty archeologów. Istnieje mnóstwo dobrej literatury ukrytej w szufladach twórców, na twardych dyskach ich komputerów, ukrytej, ponieważ nie wierzą oni w swoje możliwości, wciąż poprawiają, szukając ideału, zawsze nieosiągalnego. Ci, którzy nie ośmielą się nigdy nic wydać, ponieważ sądzą, że to, co piszą czy malują jest kiepskie, różnią się od grafomanów, zasypujących skrzynki pocztowe wydawnictw czy serwery portali artystycznych.
Istotna rola przypada tutaj krytyce literackiej, która również została dotknięta kryzysem tożsamości, ponieważ krytycy niekiedy tworzą własne utwory, a pisarze zajmują się krytyką. Trzeba oddzielić obie sfery – twórczości i komentarza – wbrew opinii postmoderny, że wszystko jest poezją. Komentarz literaturoznawczy, począwszy od recenzji, a na monografii kończąc, powinien spełniać rolę dyskretnego filtra. Chodziłoby o to, żeby literaturę tworzyli ci, którzy mają talent (choć talent to nie wszystko), powołanie do pisania, są mądrzy, a nie tylko błyskotliwi, a nie pierwsi lepsi domorośli „artyści”, którym się wydaje, że twórczość polega na pisaniu tego, co „ślina na język przyniesie”. Upomnieć wypada się o powrót do czytelnej hierarchizacji zjawisk literackich, odejścia od traktowania na równi Tomasza Manna i – z całym szacunkiem – Manueli Gretkowskiej, bez różnicy. Powiedzenie, że papier wszystko przyjmie dziś zmieniło się w hasło „anything goes” (wszystko ujdzie), bo „serwer wszystko przyjmie”. Nie chodzi o zamykanie drogi do ekspresji i niszczenie wolności słowa, lecz o to, by światło dzienne ujrzały rzeczywiste twory artystyczne, a nie „literaturka”.

Rafał Sulikowski